Lokal donma daha çok kalbe uzak, kan dolaşımının az olduğu, soğuğa doğrudan maruz kalan kulak, burun, yanak, el ve ayak parmakları gibi uzuvlarda daha sık görülmektedir. Aşırı soğuk neticesinde deri ve dokular zarar görür.
Üç tip donuk görülür
- Soğuk sızısı (1. derece donma) Soğuğa maruz kaldığınızda görülen ilk klinik yanıt soğuk sızısıdır (ingilizce frostnip) Kaşıntı ve sızı ilk belirtisidir. Deride beyaz, kırmızı ve sarı renkte lekeler görülmeye başlar. Soğuk hızla kesildiğinde deri soyulmuş ve hissiz bir hale gelir. Yeniden ısıtma ile hızlıca tedavi edilirse bir sonraki aşama olan donma'ya geçilmez. Bu durumda dokular zarar görmediği için hızlıca tedavi sağlanır, kalıcı hasar oluşmaz. Tedavi edildikten sonra belli bir süreye kadar deride soğuk ve sıcağa karşı hassasiyet görülebilir.
- Yüzeysel donuk (2. derece donma) Birinci aşamada gerekli önlemler alınmaz, uzuvlar soğuğa maruz kalmaya devam ederse 30 dakika ila 1 saat arası süre içinde (şartların iyileşmediği düşünüldüğünde) deride donma ve sertleşme başlar. Derinin altındaki dokular henüz yumuşak ve normal bir haldedir. İkinci derece donmalarda genelde 1-2 gün içinde deride su toplama görülür. Su kabarcıkları serttir ve kararmış bir biçimdedir. Çoğu durumda 1 ay içinde tedavi sağlanır. Deri soyulur ve yerine yeni deri gelir ancak donmaya maruz kalmış bölgelerde kronik bir biçimde soğuk ve sıcağa hassasiyet başlar.
- Derin donuk (3 ve 4. derece donma) İlk iki donma aşamasından kurtulma şansı bulamadığınızda, içinde bulunduğunuz şartlarda bir iyileşme olmadığında derin donuk gelişmeye başlar. Bu süre bazı durumlarda 1 saati bile bulmayabilir. Kaslar, tendonlar, kan damarları ve sinirler donar. Deri sert, balmumuna benzer bir hal alır. Mor renkte görülmeye başlayan su kabarcıkları, koyu bir renk alır ve genelde içleri pıhtılaşmış kanla doludur. İleri derecelerdeki vakalarda kangren gelişmiş ve uzuvlar kesilerek tedavi sağlanmıştır. Tedavi imkanı olmayan durumlarda kangren enfeksiyona yol açmakta, hastanın ölümüne sebebiyet vermektedir. Hasta enfeksiyon kapmayacak kadar şanslı ise donan uzuv kendiliğinden düşebilir.
Risk Faktörleri
Diyabet hastaları, sinir sistemi hastaları ve beta blocker ihtiva eden ilaç kullanan kalp hastaları donmaya karşı daha korumasız olur ve daha çok etkilenirler. Sigara, alkol kullanımı damarlara olumsuz etkisi ve kan dolaşımını yavaşlatmaları sebebiyle riski arttıran faktörlerdir.
Sebepler
Aşırı soğuğa maruz kalmak, yetersiz giysiler, ıslak giysi, wind chill ve zayıf kan dolaşımı başlıca sebeplerdir. Kan dolaşımını yavaşlatan sebepler dar elbiseler, aşırı sıkı bağlanmış tozluk, çok sıkı bağlanmış bot, yorgunluk, çeşitli hastalıklar (şeker, kan dolaşımını etkileyen ilaç kullanımı, vs.), alkol ve sigaradır.
Tedavi – İlkyardım
Hasta hipotermi geçiriyorsa hipotermi tedavisine başlanmalı, eşzamanlı olarak donuk tedavisini de başlatmalısınız. Donuğa maruz kalmış bölgeyi sıcak veya soğuk maddelerle temas ettirmeyin. Sıcak veya soğuk direkt uygulanırsa kan damarları zarar görecek ve kangren kaçınılmaz olacaktır. Donmaya maruz kalan bölgeyi hemen kuru, yünlü veya pamuklu kıyafetler/örtüler örterek ısıtmaya çalışın. Donan bölgeyi hiçbir şekilde hareket ettirmeyin, ovmayın. Dokunun içindeki buz kristalleri sinir ve damarlara zarar verecektir. Uygulanacak ilk tedavi daha çok donan bölgeyi ısıtıp, buzları çözmek ile sınırlıdır.
İki tip ısıtma şekli vardır.
- Pasif ısıtma hasta kendi vücut ısısı ve normal bir oda sıcaklığında kendi kendine ısınması beklenir. Hastayı battaniyeye sarın ve ne çok sıcak ne de çok soğuk olmayan normal bir sıcaklıktaki odaya taşıyın. Dağ evi, köy, yerleşim yerlerine ulaşamadığınız durumlarda iyi izole edilmiş bir çadırda da bu işlem yapılabilir.
- Aktif ısıtma pasif ısıtmaya ek olarak yapılır. Hasta 40 – 45 santigrat derecede ısıtılmış banyo suyu ile yıkanır.Yıkanmanın mümkün olmadığı durumlarda lokal olarak bölgenin ılık su ile buzlar çözülünceye kadar (yaklaşık yarım saat) teması sağlanmalıdır. Çok vakit kaybetmeden bu işleme geçilebilirse, donmuş bölgedeki doku kaybı minimuma indirgenebilir, tekrar kan dolaşımı sağlanabilir. Eğer hastayı dağdan indirmek mümkün değilse, aktif ısıtma yöntemi uygulanmamalıdır. Isıtılan bölge donmaya karşı korumasızdır ve muhtemelen tekrar donacaktır.
Yukarıda yer alan fotoğrafta dağcı Andy Henderson'un Everest Dağından indikten bir hafta sonra fotoğraflanan donmuş parmakları görülmektedir. Aşağıdaki fotoğrafta 1 yıllık tedavinin ardından aynı dağcının kesilen parmakları yer almaktadır.